ძნელია, ნებისმიერი არტმოვლენა თუ გრძელვადიანი სახელოვნებო ფესტივალი ბეჭდური გამოცემის კონკრეტულ და ულმობელ დედლაინს მოარგო. ამიტომ მიხეილ თუმანიშვილის სახელობის საერთაშორისო ფესტივალი „საჩუქარი“, რომელიც წელს 17 ოქტომბრიდან 17 ნოემბრამდე გაიმართება, ბოლომდე ვერ აისახა ჟურნალ „ლიბერალში“. თუმცა ის, რაც ნოემბრის ნომერში დაიბეჭდა, ანუ საფესტივალო ცხოვრების 24 დღესა და 8 საათში ჩაეტია, უკვე საკმარისია თუნდაც მოკლევადიანი შეფასების, ან სუბიექტური შთაბეჭდილების გასაზიარებლად.
მაყურებელსაც და კრიტიკოსებსაც მრავალფეროვანი არჩევანი ჰქონდათ: სახელოვანი გერმანელი ქორეოგრაფის, საშა ვალცის ქორეო-ოპუსი „მოგზაურის დღიური I, რვას უკლია ოცი წუთი“; არანაკლები მასშტაბისა და სახელის მქონე ლიტველი რეჟისორის, რიმას ტუმინასის ორი სპექტაკლი -„მადაგასკარი“ ვილნიუსის მცირე თეატრში და „ევგენი ონეგინი“ მოსკოვის, ვახტანგოვის სახელობის თეატრში; რიგის რუსული დრამატული თეატრის „ხანუმა“ (რომელიც ქორეოგრაფმა და რეჟისორმა ალა სიგალოვამ დადგა, გია ყანჩელმა ხელახლა „გააჯაზა“ და გოგი ალექსი-მესხიშვილმა საოცარი ფერებით შემოსა);
სანკტ-პეტერბურგის თოჯინების დიდი თეატრის მიერ წარმოდგენილი „ქებათა ქება“ (რეჟისორი რუსლან კუდაშოვი) და ვილნიუსის მცირე თეატრის სპექტაკლი „ბიძები და დეიდები“ (რეჟისორი გაბრიელე ტუმინაიტე)...
ფესტივალ „საჩუქარის“ ლამის ყოველწლიური სტუმარი, რეჟისორი, მხატვარი და სცენოგრაფი, დიმიტრი კრიმოვი ამჯერადაც ახალი სპექტაკლით ეწვია თბილისს. თუმცა „რუსული ბლუზით“ მიღებულ შთაბეჭდილებას მოგვიანებით, „ლიბერალის“ ვებგვერდზე გაგიზიარებთ ისევე, როგორც, ავანგარდისტულ, „დადა-კარმენულ“ ცეცხლოვან განწყობას, რომელსაც 26 წლის თავგადაპარსული სამხრეთ აფრიკელი მოცეკვავე და ავანგარდისტი ქორეოგრაფი -დადა მაზილო სცენაზე ქმნის...
და ვიდრე დიმიტრი კრიმოვის ჯერ კიდევ შეუსრულებელ „რუსულ ბლუზამდე“ უამრავი წუთი რჩება, სოლომონის სიბრძნით, ანუ სპექტაკლ „ქებათა ქებით“ დავიწყოთ. მით უმეტეს, რომ სანკტ-პეტერბურგის თოჯინების დიდი თეატრის ახალგაზრდულმა დასმა (სამხატვრო ხელმძღვანელი რუსლან კუდაშოვი) თბილისში გამოსამგზავრებელი ფული, თურმე, ინტერნეტითა და მეგობრების დახმარებით შეაგროვა.
მხატვარ მარინა ზავიალოვას შექმნილი საგნები და თოჯინები ოდნავ ჯადოსნურ, უფრო მეტად კი აღმოსავლური სილამაზით შთაგონებულ სამყაროს ქმნის, საიდანაც ორიოდე ნაბიჯია სერგო ფარაჯანოვისა და ნიკალა ფიროსმანის ფერწერულ „კადრებამდე“.
კუდაშოვის სპექტაკლი ბიბლიის ოდნავ ნაივურ ილუსტრაციას ჰგავს, რომელიც მაყურებელს ლოცვისა და პოეზიის უცნობ ლაბირინთებში ეპატიჟება. ამავე დროს, ის ხელშესახები სიბრძნისა და სიყვარულის აუცილებლობაზე ქადაგებს, რადგან ხსნა მხოლოდ სიყვარულშია. თუ ამის ძალა მაინც არ შერჩება ადამიანს, რა გადაარჩენს ცოდვილ სამყაროს? ამგვარი გლობალურ-კეთილშობილური სურვილის მიუხედავად, ძველი აღთქმის ყველაზე იდუმალი და პოეტური ტექსტით შთაგონებული წარმოდგენა მალე დიდაქტიკური და მოსაბეზრებელი ხდება, თუმცა რაღაც იდუმალი, გასხივოსნებული პოეზიისა თუ განცდების შენაკადები ბოლომდე მაინც მიგყვებათ.
სამაგიეროდ, ალა სიგალოვას მიერ დადგმულ „ხანუმაში“ (მიხეილ ჩეხოვის სახელობის რიგის რუსული სახელმწიფო თეატრი) ავქსენტი ცაგარელის უკვე არქეტიპულ პერსონაჟებს სასიყვარულო ჭმუნვისა და იდუმალებისთვის დრო არ რჩებათ. მათ ბევრი რამ უნდა მოასწრონ, სცენაზე ცოცხლად შესრულებული ჯაზის თანხლებით (გია ყანჩელმა ამ სპექტაკლისთვის მუსიკა ხელახლა დაწერა, ხოლო გოგი ალექსი-მესხიშვილმა საოცარი ფერადოვანი სცენოგრაფია და კოსტიუმები შექმნა) -კარგად იმღერონ და ცუდად იცეკვონ, ან პირიქით, მსუბუქად ინავარდონ, ერთმანეთი მზაკვრულად გააცურონ, ბაზარში ივაჭრონ და თან იჩხუბონ, უკბილო თუ ბასრი იუმორით მაყურებელი გაართონ...
ტოვსტონოგოვისა და სტურუას კლასიკური ვერსიებისგან განსხვავებით, სიგალოვას „ხანუმას“ არ აქვს, ასე ვთქვათ, რეჟისორულ-სიღრმისეული პრეტენზია. პირველივე სცენიდან ფინალამდე წარმოდგენას რაღაც კარნავალური შეგრძნების მსგავსი თუ უმიზეზო ოპტიმიზმი გასდევს, რომელიც მსახიობების -ვერონიკა პლოტნიკოვას, ნატალია ჟივეცის, იაკობ რაფალსონის, მაქსიმ ბესულის, ევგენი კორნეევისა და ა.შ. -წყალობით, ბოლომდე უშრეტია და არ ქრება.
ბორის კონსტანტინოვი და ბორის რაცერი ხშირ შემთხვევაში პიესის აქცენტებს საგანგებოდ ცვლიან და ამბავს ათანამედროვებენ. ამას გარდა, მათ მიერ „ჩამატებული“ ტექსტი და იუმორი ალაგ-ალაგ უადგილო, ან უხამსი შეიძლება მოგეჩვენოთ, მაგრამ უცველელი რჩება მთავარი -ვოდევილისთვის დამახასიათებელი სიმსუბუქე, ცოცხალი და ლამის აღმგზნები „საკონცერტო“ ატმოსფერო, სახასიათო პერსონაჟების გადამდები ტემპერამენტი და სცენური ენერგია. ამ ყველაფერს „დრაივს“ მატებს ყანჩელის ცოცხლად შესრულებული ჯაზური მუსიკა, რომელსაც ჰაერში გამოკიდებული ფერადი ბატკნები და მუყაოსგან გამოჭრილი, ლამის ბავშვური, აპლიკაციური თბილისი ერითმება. მიხატული ფერადი აივნებითა და ტაძრების გუმბათებით. მოკლედ, რიგაში დადგმულმა რუსულენოვანმა „ხანუმამ“ მაყურებელს ქართული ვოდევილის ეგზოტიკა ახალ განზომილებაში შეახსენა.
საშა ვალცი - უკეთესი, ვიდრე ვალსი
ცნობილი გერმანელი ქორეოგრაფის, საშა ვალცის ჩამოსვლა ფესტივალზე და მისი ორდღიანი წარმოდგენა რუსთაველის თეატრში ცხადია, განსაკუთრებულ მოვლენად იქცა. „მოგზაურის დღიური I, რვას უკლია ოცი წუთი“ -ასე ეწოდება სპექტაკლს, რომელიც მან დაახლოებით თხუთმეტი წლის წინ დადგა, თუმცა 2012 წელს აღადგინა და განახლებულმა შემადგენლობამ გარკვეული სიახლის, იმპროვიზაციის სურვილი შთაბერა.
ალბათ, ბედის ირონიაა, რომ საქართველოს ცნობილი გერმანელი თეატრალური რეჟისორის, ტომას ოსტერმაიერის შემდეგ (მისი სპექტაკლი „ხალხის მტერი“ თბილისის საერთაშორისო თეატრალურ ფესტივალზე იყო წარმოდგენილი) თანამედროვეობის ერთ-ერთი გამოჩენილი ქორეოგრაფი, საშა ვალცი ეწვია. საქმე ისაა, რომ ჯერ კიდევ 2000-2004 წლებში ისინი ერთობლივად განაგებდნენ ბერლინის ცნობილი თეატრის, „შაუბიუნეს“ ბედს -ორივენი ამ თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელები იყვნენ. შემდგომში მათი გზები გაიყო და დღეს ორივე დამოუკიდებლად მუშაობს. ოსტერმაიერი „შაუბიუნეში“ დარჩა, საშა ვალცმა კი ახალი საცეკვავო კომპანია, „საშა ვალცი და სტუმრები“ დააარსა და აღმოსავლეთ ბერლინში ახალი თეატრალური სივრცე, სახელწოდებით -„რადიალური სისტემა“ შექმნა.
...ორი კაცი და სამი ქალი ერთი საათის განმავლობაში ამოუხსნელი, მიუწვდომელი ურთიერთობის დამყარებას ცეკვით ცდილობს. მათი მოძრაობები წარმოუდგენლად დაძაბული, სხარტი, მაგრამ ავტომატიზმამდე სრულყოფილია; სხეულის ენა და ჟესტები -გასაგები, დატვირთული და ირონიული გზავნილებით სავსე. ფინალში თავს შეგვახსენებს შავი იუმორიც და მუნჯი კინოსათვის დამახასიათებელი ექსცენტრიკაც („მოგზაურის დღიურში“ გამოყენებულია ჟან-მარკ ზელვერის ცნობილი მუსიკალური კომპოზიცია Lე თოურმენტ დე Vასსსილისა ლა ბელლე”).
საშა ვალცი განუწყვეტლივ და რადიკალურად ცვლის ცეკვისადმი მიდგომას, დამოკიდებულებას და ამიტომაც დროს მუდამ უსწრებს. მის მიერ შეთხზული მოძრაობები, ჟესტები, ფრაგმენტები, სურათები, დიზაინი, ირონიული მინიშნებები და ინსტრუქციები -გვიბიძგებს სრულიად სხვაგვარად შევხედოთ დღევანდელი „ცეკვის თეატრის“ ლამის უსაზღვრო შესაძლებლობას. მოკლედ რომ ვთქვათ, დღევანდელი საშა ვალცი გუშინდელ ვალსზე უკეთესია!
დიდი და პატარა ლიტვა
ვილნიუსის სახელმწიფო მცირე თეატრმა ფესტივალზე ორი კამერული და ძალიან დახვეწილი სპექტაკლი წარმოადგინა: ლიტვური ლიტერატურის კლასიკოსის, იუზას ტუმას-ვაიჟგანტასის მოთხრობის მიხედვით დადგმული „ბიძიები და დეიდები“ (რეჟისორი გაბრიელე ტუმინაიტე) და უკვე სახელოვანი რეჟისორის, რიმას ტუმინასის „მადაგასკარი“, რომელმაც თანამედროვე ლიტველი დრამატურგის, მარიუს ივაშკიავიჩუსის პიესას ისტორიული, პოეტური და ირონიული განზომილება შესძინა.
პიესა „მადაგასკარი“ რამდენიმე წლის წინ, ერევანში, პოსტსაბჭოთა დრამატურგიის სემინარზე აღმოვაჩინე, ავტორთან ერთად. მაშინ ივაშკიავიჩუსი უკვე ცნობილი დრამატურგი იყო და არამხოლოდ ბედკრულ პოსტსაბჭოეთში. ის მრავალი საერთაშორისო თეატრალური პრემიისა და კონკურსის გამარჯვებულია. კარგა ხანია, ლონდონში ცხოვრობს, თუმცა თითქმის ყველა პიესაში ჯიუტად უბრუნდება სამშობლოს, ლიტვის ევროპული იდენტიფიკაციის მტკივნეულ თემას.
დრამატურგი ერთდროულად მძაფრად, ტკივილითა და ირონიული დისტანციით განიცდის თავისი ქვეყნის ბედს, მის წარსულსა და დღევანდელობას. ლიტვა ხომ ორ დიდ გეოგრაფიულ სივრცეს -ევროპასა და რუსეთს შორის მუდმივად „გაჩხერილი“ პატარა, მაგრამ დრამატული წარსულის მქონე ქვეყანაა. ივაშკიავიჩუსის პიესაში იგრძნობა პოეტური უსასოობა, ისტორიის უცნაური, მე ვიტყოდი სექსუალურ-ტრავმატული განცდა და ამავდროულად, ამ განცდიდან თავდახსნის მძაფრი, ირონიული და თვითირონიული სურვილი.
...პროფესორი პაკშტასი მეოცე საუკუნის 30-იან წლებში ცდილობდა, სადღაც შორს, დედამიწაზე „სათადარიგო სამშობლო“ გამოეძებნა ლიტველებისათვის; ერთგვარი ნანატრი სამოთხე, რომლის აღმოჩენის შემდეგ შეეძლებოდათ საბოლოოდ ჩამოშორებოდნენ რუსეთის, გერმანიის, პოლონეთის გავლენას... ეს ნანატრი კუნძული მადაგასკარია. სწორედ იქ, იცხოვრებენ მომავალში მისი თანამემამულეები.
ტუმინასი ახერხებს, პიესის კანცელარიულ-ირონიულ-პოეტურ სტილს გამომსახველობითი უბრალოება, სისადავე და სარკაზმი მოარგოს. სპექტაკლის მთავარი მეტაფორაა უხილავი ზღვა, რომელსაც მაყურებელი მუდმივად შეიგრძნობს, უსმენს და უყურებს. ამ დრამატულ, ისტორიულ და ირონიულ სანახაობას შესანიშნავად აცოცხლებენ მსახიობები -რამუნას ციცენასი, ეგლე გაბრენაიტე, ვაიდა ბიუტიტე...
რაც შეეხება პატარა ლიტვის კიდევ ერთ დიდ შთაბეჭდილებას, ის გაბრილე ტუმინაიტეს სპექტაკლს უკავშირდება. იუზას ტუმას-ვაიჟგანტასის პიესა „ბიძები და დეიდები“ მიკოლასისა და სევერიუტეს სასიყვარულო-სევდიან ისტორიაზე მოგვითხრობს. ერთი მხრივ, ეს არის XIX საუკუნის ლიტვური ბატონყმურ-პასტორალური ყოფის ამსახველი სპექტაკლი და მეორე მხრივ, საკმაოდ დახვეწილი და უპრეტენზიო რეჟისურით გამორჩეული ნამუშევარი.
ცეკვები დათვთან
ვისაც გასული წლის „საჩუქარი“ ახსოვს, ცხადია, რიმას ტუმინასის მკაცრი კლასიკური ფორმითა და დეკონსტრუქციული სულისკვეთებით გამორჩეული „ძია ვანიაც“ ემახსოვრება. ამჯერად ვახტანგოვის თეატრის დასმა და მისმა სამხატვრო ხელმძღვანელმა გრიბოედოვის სცენაზე ორმოქმედებიანი სამსაათნახევრიანი „ევგენი ონეგინი“ წარმოადგინა (ადომას იაცოვსკისის შესანიშნავი მხატვრობა-სცენოგრაფია და ფაუსტას ლატენასის შთამბეჭდავი მუსიკა).
სხვათა შორის, „ევგენი ონეგინი“ ფორმით, განათებით, სცენოგრაფიით, შავ-ვერცხლისფერი ტონებით ძალიან გავს „ძია ვანიას“. უჩვეულო თეატრალური მეტაფორებისა და ირონიული გამოცანების დიდოსტატი ძველებურად გულწრფელია მაყურებელთან მიმართებაში. მკაცრად მოწესრიგებული თეატრალური გროტესკით, სამსახიობო ნამუშევრებით და ამაღლებული განწყობით „ევგენი ონეგინმა“ 2013 წლიდან არა მხოლოდ რუსული კრიტიკის გული დაიპყრო და ლამის ყველა მთავარი თეატრალური პრიზის მფლობელი გახდა, არამედ ტრიუმფალური მსოფლიო ტურნე გამართა ნიუ-იორკიდან ლონდონის ბარბიკანის სცენამდე (სადაც 2015 წლის დასაწყისში თეატრალური სეზონის მთავარ მოვლენად დაახელეს).
პუშკინის უკვდავი პოემა ტუმინასის ინტერპრეტაციით ცოტა მისტიკურად, ცოტა დამცინავად, უფრო მეტად კი შთამაგონებლად და მელოდიურად ჟღერს. რეჟისორი ლიტერატურის შედევრისადმი თითქმის გასაოცარ ერთგულებას იჩენს, თუმცა მუსიკალური ფრაზების დანაკუწებით, მთავარი პერსონაჟების „ორეულების შექმნით“ (ორი ონეგინი, ორი ლენსკი, ორი ტატიანა), რიტმის შეგნებული დარღვევითა და ნაწარმოებისადმი ირონიულ-დისტანციური მიდგომით, სრულიად ახლებურად განმარტავს პუშკინის პოემას.
მიუხედავად იმისა, რომ მთლიანობაში სპექტაკლი ემოციურია და თითქმის პათეტიკურიც, რეჟისორისთვის უცხოა ყალბი პოეტური პათოსი. ვახტანგოვის თეატრის ვარსკვლავები -სერგეი მაკოვეცკი, ალექსეი გუსკოვი, ვლადიმერ სიმონოვი, იულია ბორისოვა, ევგენია კრეგჟდე, ირინა კუპჩკო და ა.შ. ახერხებენ შტამპებსა და გაცვეთილ სტერეოტიპებს სადა, ბუნებრივი და ოდნავ გაუცხოებული თამაშის მანერა დაუპირისპირონ.
კლასიკური ბალეტის, სასიკვდილოდ განწირული პოეტებისა და მელანქოლიური რუსი მემამულეების სამყაროს რეჟისორი საოცრად ირონიულ და მგძნობიარე მეტაფორებს უძებნის. რეალობაც და მოჩვენებებიც სცენის სიღმეში, გიგანტურ შავ სარკეში აირეკლება, რომლის მიღმა რაღაც სხვა ცხოვრება იგულისხმება. რეჟისორი გასაგებ ირონიას ამჟღავნებს რუსული კულტურის შაბლონური აღქმის მიმართ, თუმცა უნივერსალურ, დახვეწილ, არტისტულ და ოდნავ სიურრეალისტურ სამყაროს ქმნის...
იქ საშინელი სიზმრები უფრო საშიშ რეალობად იქცევა; იქ დათვები ზამთრის ნამქერში ქალებთან ცეკვავენ!
